อัธยาตมวิทยา : ความรู้ที่เกี่ยวกับจิตใจของคน

      นิรมล ตีรณสาร สวัสดิบุตร (2548 : 7 – 8)  ได้กล่าวไว้ว่าหนังสืออัธยาตมวิทยา (อ่านว่า อัด-ทะ-ยาต-ตะ-มะ-วิด-ทะ-ยา) หมายถึง ความรู้ที่เกี่ยวกับจิตใจของคนซึ่งเป็นความรู้ที่พูดเป็นครูจำเป็นต้องรู้เพราะทำงานกับคน เป็นตำราวิชาครูของกรมศึกษาธิการที่เขียนโดย ขุนจรัสชวนะพันธ์ (สารท สุทธเสถียร) พิมพ์เผยแพร่ในปี ร.ศ. 125 (พ.ศ. 2449) อาจารย์ผู้สอนวิชาจิตวิทยาการศึกษาในสถาบันผลิตครูยิ่งควรอ่าน และเชิญชวนให้นิสิตนักศึกษาอ่านด้วย และเสนอแนวคิดเพิ่มเติมว่าและการเขียนตำราควรอ่านและปรับปรุงตำราให้ทันสมัยเปลี่ยนแปลงให้เหมาะสม พยายามให้ได้ใจความและเลือกสรรเฉพาะเรื่องที่จำเป็นสำหรับครูจริงๆ ตลอดจนการใช้วิธีเขียนและภาษาที่เข้าใจง่ายเช่นเดียวกับที่ตำราอัธยาตมวิทยานี้แสดงตัวอย่างไว้ หนังสืออาจธรรมวิทยาแบ่งเป็นตอนใหญ่ๆ 10 ตอน คือ

1. วิทยาศาสตร์แห่งร่างกายและวิทยาศาสตร์แห่งจิตใจซึ่งเน้นว่าครูที่ดีจะต้องรู้อาการของจิตใจนักเรียนให้ละเอียด เหมือนแพทย์ที่ดีต้องรู้อาการของร่างกายคนไข้

2. ลักษณะทั้งสามของจิตใจ (ความสะเทือนใจ ความรู้ ความตั้งใจ) มีการแบ่งชั้นของความเจริญของจิตใจไว้ 3 ชั้นคืออายุ 1-7 ปี 7- 14 ปีและ 14-21 ปี ซึ่งเป็นช่วงอายุของคนที่ ที่เป็นลูกศิษย์ของครูอาจารย์

3. ความสนใจมี 2 ชนิดคือ ที่เกิดขึ้นเองและที่ต้องทำให้เกิดขึ้น

4. ความพิจารณามีการเปรียบเทียบให้เห็นชัดเจนว่าเด็กในกรุงเทพกับเด็กบ้านนอกมีความพิจารณาต่างกันอย่างไร และครูของเด็กทั้ง 2 พวกนี้ควรส่งเสริมเด็กต่างกันอย่างไร นอกจากนี้ยังมีข้อแนะนำที่น่าสนใจสำหรับครูในการสอนวิชาต่างๆเช่น  ภูมิศาสตร์ ไวยากรณ์ พงศาวดาร การเขียนรายมือและวาดรูป

5. ความเจริญของอาการทั้งห้า (รู้สึก เห็น ฟัง ชิม ดม) มีการกล่าวถึงหน้าที่ของครูในการหัดอาการทั้ง 5 และบอกวิธีหัดอาการบางชนิดไว้ด้วย เช่น หัดให้รู้จักสี หัดให้รู้จักรูปหัดให้รู้จักหนทางไกล (การวัดการคาดคะเน) หัดให้รู้จักรูปด้วยอาการสัมผัส หากอาการฟังด้วยการอ่านและ เพลงอาการดมและอาการชิม

6. ความจำ มีเรื่องลืมสนิทและลืมไม่สนิท จำได้และนึกออก ชนิดของความจำและเรื่องที่ครูควรอ่านเป็นอย่างยิ่งคือ สิ่งที่คู่ควรถือเป็นหลักในเวลาที่นักเรียนจำสิ่งที่ควรให้นักเรียนท่องขึ้นใจและสิ่งที่ไม่ควรให้นักเรียนท่อง

7. ความคิดคำนึง วิธีฝึกหัดความคิดคำนึงให้ดีขึ้นมีการเสนอว่าบทเรียนที่ ช่วยฝึกความคิดคำนึงของเด็กได้ดีที่สุด คือ พงศาวดารและภูมิศาสตร์ และแม้แต่หนังสือเรื่อง ยักษ์ถือผีสางเทวดาที่ผู้ใหญ่เห็นว่าไร้สาระก็ช่วยหัดให้เด็กมีความคิดคำนึงได้

8. ความตกลงใจ เกิดจากอาการ 2 อย่าง คือการเปรียบเทียบและการลงความเห็นมีตัวอย่างบทเรียนที่ช่วยฝึกหัดความตกลงใจ เช่นการเขียนหนังสือ และวาดรูป บทเรียนสำหรับหัดมือ (พับ ตัด ปั้น) การกระจายประโยคตามตำราไวยากรณ์ เลขการเล่นออกแรง

9. ความวิเคราะห์ มีการแสดงตัวอย่างวิธีสอน 2 แบบ คือ “คิดค้น” (induction) และแบบ “คิดสอบ” (deduction)  มีการเปรียบเทียบให้ดูว่าคิดค้นกับคิดสอบต่างกันอย่างไร และมีประโยชน์แก่การศึกษาต่างกันอย่างไรครูจะได้เลือกว่าเมื่อใดควรให้นักเรียนคิดค้น เมื่อใดให้คิดสอบ และมีตัวอย่างวิธีสอนเรื่องกิริยาวิเศษ ที่แสดงขั้นตอนการสอนให้ดู 11 ขั้น ตอน ซึ่งเป็นการคิดค้นแล้วต่อด้วยอีก 2 ขั้นตอน ซึ่งเป็นการคิดสอบ การใช้วิธีสอนรวมกันทั้งคิดค้นและคิดสอบเช่นนี้ท่านเรียกว่าวิธีสำเร็จ และบอกว่าเป็นวิธีที่ดีกว่าวิธีอื่น

10. ความเข้าใจ มีการให้ตัวอย่างคำจำกัดความลักษณะแห่งความเข้าใจ และบอกวิธีสอนที่จะทำให้เด็กเข้าใจได้ดีซึ่งเป็นสิ่งที่ครูทุกคนควรปรารถนา

วิชาอัธยาตมวิทยามาเป็นวิชาจิตวิทยาในหลักสูตรผลิตครูในหลายสถาบัน คือเรียนรู้หลักวิชาจิตวิทยาที่จะเป็นประโยชน์ ในการเรียนการสอน (จรัส ชวนะพันธ์ (สารท สุทธเสถียร),    ขุน (2548) นนทบุรี : สำนักพิมพ์ มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช)